Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
keisarin bis keisur (Bd. 5, Sp. 70 bis 71)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis keisarin st. f., mhd. Lexer keiserinne, -în, nhd. DWB kaiserin; mnd. keyserinne, mnl. keiserinne; ae. cásern; an. keisarainna; z. Bildung vgl. Wilm., Gr. 22 § 241,2, Henzen, Wortb.2 § 95. — Graff IV,527.
Nur im Nom. Sing., nur in späten Hss.
chaiserin: Gl 3,428,19. — keiserin: Gl 3,134,6 (SH A, 3 Hss.). 182,22 (SH B). Hbr. I,280,132 (SH A). — cheiserine: Gl 3,182,22 (SH B; zum Nom. auf -inna vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 211 Anm. 1). — keiserinne: Gl 3,379,9 (Jd). — kieserin: Gl 3,134,7 (SH A; wohl -iefür -ei-, vgl. Weinhold, Alem. Gr. § 64; verschr.?).
Kaiserin: keiserin augusta vel imperatrix [Hbr. I,280,132] Gl 3,134,6. Hbr. I,280,132. augusta Gl 3,182,22. imperatrix 379,9 (darauf augusta idem, Steinm.). 428,19.
 
Artikelverweis 
keisarling st. m., nhd. DWB kaiserling; mnl. keiserlinc (in anderer Bed.).
cheiser-linc: nom. sg. Beitr. 73,252,7 (mus. Brit. Add. 30861, 11. Jh.); chaser-linch: dass. 8 (ebda.; zu â für ai vgl. Weinhold, Alem. Gr. § 34).
Kaiserling, Amanita caesarea Pers. (vgl. Marzell, Wb. 1,236): cheiserlinc [vilibus ancipites fungi ponentur amicis,] boletus [domino, Juven. 5,147] Beitr. 73,252,7. chaserlinch [minus ergo nocens erit Agrippinae] boletus [ders. 6,621] 8.
 
Artikelverweis 
keisarstuol st. m.
cheisar-stol: acc. sg. Gl 2,36,30 (Frankf. 139, 12. Jh.).
Thron: cheisarstol [in arce tyranni pandere iura poli, summumque in agone] tribunal [vincere, Ar. II,1235].
 
Artikelverweis 
keisartuom st. m. n., mhd. Lexer keisertuom n., nhd. kaisertum n.; as. kêsurdôm m., mnd. keyserdôm n., mnl. keiserdoem; ae. cáserdóm m.; an. keisaradómr m., -dæmi n. — Graff IV,527.
chaisar-tom: nom. sg. Gl 1,186,31 (Pa); cheiser-tuom: acc. sg. Np Cant. Annae 10. — kheisar-tom: nom. sg. Gl 1,186,31 (Ra); -toam: dass. ebda. (K).
kaiserliche Gewalt, Herrschaft: chaisartom chunniclih maht imperium regale potestatem Gl 1,186,31 (vgl. zur Glossierung Splett, Stud. S. 262). vnde gibet er cheisertuom sinemo chuninge Christo . unde irhohet sinen geuualt dabit imperium regi suo Np Cant. Annae 10 (Npw giuualt).
 
Artikelverweis 
keisen Nk 484,7 [130,1] s. ? geisîn.
 
Artikelverweis 
keiserambet mhd. st. n. — Graff IV,527.
keiser-ambt: nom. sg. Gl 3,379,25 (Jd).
Kaiseramt, -würde, Stellung eines Kaisers: imperium.
 
Artikelverweis 
keislicher Gl 4,132,27 s. AWB keisurlîh.
 
Artikelverweis 
keislih Npgl 44,17 s. AWB geistlîh.
 
Artikelverweis 
keisor s. AWB keisur.
 
Artikelverweis 
keisteo Gl 1,104,5 (Pa) s. AWB gast. [Bd. 5, Sp. 71]
 
Artikelverweis 
keisur (auch -or, -ar) st. m., mhd. Lexer keiser, nhd. DWB kaiser; as. kêsur, mnd. keyser, mnl. keiser; afries. keiser, kaiser; ae. cásere; an. keisari; got. kaisar; aus lat. caesar. — Graff IV,525 ff.
kheisure: dat. sg. Gl 1,730,9 (S. Paul XXV a/1, 8./9. Jh.; kh-). — cais-ur: nom. sg. Add. II,67 (Paris Lat. 9389, 8. Jh.; zu -ai- vgl. z. St.); keis-: gen. sg. -]es T 198,1; dat. sg. -]e 5,11. 194,2. 198,1; acc. sg. -] 4. — kiasur: nom. sg. Gl 2,581,36 = Wa 95,11 (Düsseld. F. 1, 9. oder 10. Jh. (?)); [kiesur: acc. sg. Wa 18,4 (Hom.), zum palatalisierenden i nach k vgl. Gallée, As. Gr.3 § 235].
keisor: nom. sg. O 1,5,49 (PV). 11,2. 19. 4,23,39. 24,22; gen. sg. -]es T 13,1. 126,3 (2). O 4,6,30. 20,22. 24,6 (alle P); dat. sg. -]e T 126,1. 3. O 4,24,10 (PV); acc. sg. -] 27,10.
cheis-ar: nom. sg. Gl 2,451,5 (2 Hss.); dat. sg. -]e Npgl 57,7 (2); -er: nom. sg. Gl 3,182,20 (SH B). Npw 11,5; gen. sg. -]es O 4,6,30 (F). Nb 5,12 [5,16]; dat. sg. -]e 6,8. 29,21 [5,30. 24,10]. NpglNpw 101,9. Npgl 34,20. Npw 108,3; acc. sg. -] Nb 5,17. 31,6 [5,21. 25,12]; nom. pl. -]a 6,9 [5,30]; -ir-: dat. sg. -i Npw 34,20. 118 V,161; dat. pl. -in Npgl 93,4; chaiser: nom. sg. Gl 3,428,18. — keis-ar: nom. sg. S 110,6. 9; acc. sg. 5; -er: nom. sg. Gl 3,182,20 (SH B). 378,11 (Jd). 395,26 (Hildeg.). O 1,5,49 (F); gen. sg. -]es 4,6,30 (V). 20,22. 24,6 (beide PV); dat. sg. -]e 10 (F); acc. sg. -] S 348,94 (Hs. B; nach Priebsch, Dt. Hss. S. 305,27 ch-); nom. pl. -]a W 62,12 (CFK) [123,5]; -]e ebda. (B) [ebda.]; keysere: dass. ebda. (A).
Verstümmelt: .eisure: dat. sg. F 16,10; keisu..: dass. 15 (Ausg. konjiz. -re).
1) Kaiser:
a) als Titel:
α) bei einem Eigennamen (oder Bezug darauf): für den römischen Kaiser Augustus: uzkeanc kechuuit fona kheisure eruuirdikemu alliu umbiuurft exiit edictum a Caesare A[u]gusto ut describ[eretur] universus orbis [Luc. 2,1] Gl 1,730,9 (z. Lat. vgl. Voetz, Lukasgl. S. 197; m. adjekt. Übers. des Namens), z. gl. St. framquam gibot fon demo aluualten keisure thaz gibrieuit vvurdi al these umbiuuerft T 5,11 (m. adjekt. Übers. d. Namens). gibot iz ouh zi waru ther keisor fona Rumu O 1,11,2 (s. aber auch unter β); ferner: 19; — für andere Kaiser: then kaisar namoda her thus, ‘cur sedes’, ... ‘Otdo, ther unsar keisar guodo? ...’ S 110,5. 6. [vui lesed tho sanctus Bonifacius pauos an Roma uuas that he bedi thena kiesur aduocatum that he imo an Romo en hus gefi quod ... suis precibus a Phoca Caesare impetraret, donari ecclesiae Christi templum Romae Wa 18,4.] in themo finftazehenten iare thes rihtuomes Tiberii thes keisores anno quinto decimo imperii Tiberii Caesaris T 13,1. tannan geskah pi des cheiseres ziten Zenonis contigit sub tempore Zenonis Nb 5,12, lat. 3,16 [5,16, lat. 4,11]; ferner: S 110,9. Nb 5,17, lat. 3,23. 6,8, lat. 4,8 (beide imperator). 29,21. 31,6 [5,21, lat. 3,16. 5,30, lat. 4,24. 24,10. 25,12];
β) ohne Eigennamen: ir sult pitten umbe den keiser von Rome S 348,94 (s. aber auch unter α Augustus);
b) als Rang: caisur [reddite ergo quae sunt] caesaris, caesari [: et quae sunt dei, deo, Matth. 22,21] Add. II,67, z. gl. St. geltet thiu thes keisores sint themo keisore inti thiu thar sint gotes gote T 126,3. F 16,15. Npgl 57,7. kuning nist in worolti, ni si imo thiononti; noh keisor untar manne, ni imo geba bringe O 1,5,49. so aber nah imo (dem Kaiser Zenon) andere cheisera uuurten . to begonda er (Theoderich) tuon . al daz in lusta succedente Anastasio imperatore . et Iustino maiore Nb 6,9, lat. 4,9 [Bd. 5, Sp. 72] [5,30, lat. 4,25]. ih gescaffo, daz die keisera unte die cuninga unte andere uuerltuurston ... adorabunt uestigia pedum tuorum W 62,12 [123,5]; ferner: F 16,10. T 126,1. 3. 194,2. 198,1 (2). 4 (alle caesar). O 4,6,30. 20,22 (caesar). 24,6. 10 (caesar). 22 (caesar). NpglNpw 34,20. 101,9 (beide Np caesar). Npgl 57,7 (Np caesar). Npw 11,5. 108,3. 118 V,161 (Np caesar).
2) Herrscher, Befehlshaber, Gebieter: cheisar ł herisari [hoc opto lumen (sc. divinitatis)] inperator [(d. i. der spätere Kaiser Galerius) noverit tuus meusque, si velit fieri meus, Prud., P. Rom. (X) 441] Gl 2,451,5. min endi thin kiasur is he imperator ... tuus meusque [zu ebda.] 581,36 = Wa 95,11. unseriu (d. i. der Sünder) unreht misselichent iudicibus . legibus . imperatoribus . commentariensibus (dinchliuten lantrehtin cheisirin scultheizzon) . die uuir fliehen Npgl 93,4; — bezogen auf Christus: antwurtita lindo ther keisor ewinigo tho, ther kuning himilisgo in war themo herizohen thar [vgl. ille verissimus dominus pariter et imperator, Alc.] O 4,23,39; ferner: 27,10.
3) Glossenwort: keiser caesar vel augustus vel imperator [Hbr. II,13,285] Gl 3,182,20. giebiedere gemerre keiser imperator augustus caesar 378,11. keiser kunich perezilinz imperator rischol rex 395,26. caesar chaiser ł imperator 428,18 (davor chvnegin, danach chaiserin).
Komp. rômkeisar; Abl. keisarin, keisuring, keisartuom, keisarling; keisurlîh.

[Hagl]