Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
keisarstuol bis keisurlîh (Bd. 5, Sp. 70 bis 72)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis keisarstuol st. m.
cheisar-stol: acc. sg. Gl 2,36,30 (Frankf. 139, 12. Jh.).
Thron: cheisarstol [in arce tyranni pandere iura poli, summumque in agone] tribunal [vincere, Ar. II,1235].
 
Artikelverweis 
keisartuom st. m. n., mhd. Lexer keisertuom n., nhd. kaisertum n.; as. kêsurdôm m., mnd. keyserdôm n., mnl. keiserdoem; ae. cáserdóm m.; an. keisaradómr m., -dæmi n. — Graff IV,527.
chaisar-tom: nom. sg. Gl 1,186,31 (Pa); cheiser-tuom: acc. sg. Np Cant. Annae 10. — kheisar-tom: nom. sg. Gl 1,186,31 (Ra); -toam: dass. ebda. (K).
kaiserliche Gewalt, Herrschaft: chaisartom chunniclih maht imperium regale potestatem Gl 1,186,31 (vgl. zur Glossierung Splett, Stud. S. 262). vnde gibet er cheisertuom sinemo chuninge Christo . unde irhohet sinen geuualt dabit imperium regi suo Np Cant. Annae 10 (Npw giuualt).
 
Artikelverweis 
keisen Nk 484,7 [130,1] s. ? geisîn.
 
Artikelverweis 
keiserambet mhd. st. n. — Graff IV,527.
keiser-ambt: nom. sg. Gl 3,379,25 (Jd).
Kaiseramt, -würde, Stellung eines Kaisers: imperium.
 
Artikelverweis 
keislicher Gl 4,132,27 s. AWB keisurlîh.
 
Artikelverweis 
keislih Npgl 44,17 s. AWB geistlîh.
 
Artikelverweis 
keisor s. AWB keisur.
 
Artikelverweis 
keisteo Gl 1,104,5 (Pa) s. AWB gast. [Bd. 5, Sp. 71]
 
Artikelverweis 
keisur (auch -or, -ar) st. m., mhd. Lexer keiser, nhd. DWB kaiser; as. kêsur, mnd. keyser, mnl. keiser; afries. keiser, kaiser; ae. cásere; an. keisari; got. kaisar; aus lat. caesar. — Graff IV,525 ff.
kheisure: dat. sg. Gl 1,730,9 (S. Paul XXV a/1, 8./9. Jh.; kh-). — cais-ur: nom. sg. Add. II,67 (Paris Lat. 9389, 8. Jh.; zu -ai- vgl. z. St.); keis-: gen. sg. -]es T 198,1; dat. sg. -]e 5,11. 194,2. 198,1; acc. sg. -] 4. — kiasur: nom. sg. Gl 2,581,36 = Wa 95,11 (Düsseld. F. 1, 9. oder 10. Jh. (?)); [kiesur: acc. sg. Wa 18,4 (Hom.), zum palatalisierenden i nach k vgl. Gallée, As. Gr.3 § 235].
keisor: nom. sg. O 1,5,49 (PV). 11,2. 19. 4,23,39. 24,22; gen. sg. -]es T 13,1. 126,3 (2). O 4,6,30. 20,22. 24,6 (alle P); dat. sg. -]e T 126,1. 3. O 4,24,10 (PV); acc. sg. -] 27,10.
cheis-ar: nom. sg. Gl 2,451,5 (2 Hss.); dat. sg. -]e Npgl 57,7 (2); -er: nom. sg. Gl 3,182,20 (SH B). Npw 11,5; gen. sg. -]es O 4,6,30 (F). Nb 5,12 [5,16]; dat. sg. -]e 6,8. 29,21 [5,30. 24,10]. NpglNpw 101,9. Npgl 34,20. Npw 108,3; acc. sg. -] Nb 5,17. 31,6 [5,21. 25,12]; nom. pl. -]a 6,9 [5,30]; -ir-: dat. sg. -i Npw 34,20. 118 V,161; dat. pl. -in Npgl 93,4; chaiser: nom. sg. Gl 3,428,18. — keis-ar: nom. sg. S 110,6. 9; acc. sg. 5; -er: nom. sg. Gl 3,182,20 (SH B). 378,11 (Jd). 395,26 (Hildeg.). O 1,5,49 (F); gen. sg. -]es 4,6,30 (V). 20,22. 24,6 (beide PV); dat. sg. -]e 10 (F); acc. sg. -] S 348,94 (Hs. B; nach Priebsch, Dt. Hss. S. 305,27 ch-); nom. pl. -]a W 62,12 (CFK) [123,5]; -]e ebda. (B) [ebda.]; keysere: dass. ebda. (A).
Verstümmelt: .eisure: dat. sg. F 16,10; keisu..: dass. 15 (Ausg. konjiz. -re).
1) Kaiser:
a) als Titel:
α) bei einem Eigennamen (oder Bezug darauf): für den römischen Kaiser Augustus: uzkeanc kechuuit fona kheisure eruuirdikemu alliu umbiuurft exiit edictum a Caesare A[u]gusto ut describ[eretur] universus orbis [Luc. 2,1] Gl 1,730,9 (z. Lat. vgl. Voetz, Lukasgl. S. 197; m. adjekt. Übers. des Namens), z. gl. St. framquam gibot fon demo aluualten keisure thaz gibrieuit vvurdi al these umbiuuerft T 5,11 (m. adjekt. Übers. d. Namens). gibot iz ouh zi waru ther keisor fona Rumu O 1,11,2 (s. aber auch unter β); ferner: 19; — für andere Kaiser: then kaisar namoda her thus, ‘cur sedes’, ... ‘Otdo, ther unsar keisar guodo? ...’ S 110,5. 6. [vui lesed tho sanctus Bonifacius pauos an Roma uuas that he bedi thena kiesur aduocatum that he imo an Romo en hus gefi quod ... suis precibus a Phoca Caesare impetraret, donari ecclesiae Christi templum Romae Wa 18,4.] in themo finftazehenten iare thes rihtuomes Tiberii thes keisores anno quinto decimo imperii Tiberii Caesaris T 13,1. tannan geskah pi des cheiseres ziten Zenonis contigit sub tempore Zenonis Nb 5,12, lat. 3,16 [5,16, lat. 4,11]; ferner: S 110,9. Nb 5,17, lat. 3,23. 6,8, lat. 4,8 (beide imperator). 29,21. 31,6 [5,21, lat. 3,16. 5,30, lat. 4,24. 24,10. 25,12];
β) ohne Eigennamen: ir sult pitten umbe den keiser von Rome S 348,94 (s. aber auch unter α Augustus);
b) als Rang: caisur [reddite ergo quae sunt] caesaris, caesari [: et quae sunt dei, deo, Matth. 22,21] Add. II,67, z. gl. St. geltet thiu thes keisores sint themo keisore inti thiu thar sint gotes gote T 126,3. F 16,15. Npgl 57,7. kuning nist in worolti, ni si imo thiononti; noh keisor untar manne, ni imo geba bringe O 1,5,49. so aber nah imo (dem Kaiser Zenon) andere cheisera uuurten . to begonda er (Theoderich) tuon . al daz in lusta succedente Anastasio imperatore . et Iustino maiore Nb 6,9, lat. 4,9 [Bd. 5, Sp. 72] [5,30, lat. 4,25]. ih gescaffo, daz die keisera unte die cuninga unte andere uuerltuurston ... adorabunt uestigia pedum tuorum W 62,12 [123,5]; ferner: F 16,10. T 126,1. 3. 194,2. 198,1 (2). 4 (alle caesar). O 4,6,30. 20,22 (caesar). 24,6. 10 (caesar). 22 (caesar). NpglNpw 34,20. 101,9 (beide Np caesar). Npgl 57,7 (Np caesar). Npw 11,5. 108,3. 118 V,161 (Np caesar).
2) Herrscher, Befehlshaber, Gebieter: cheisar ł herisari [hoc opto lumen (sc. divinitatis)] inperator [(d. i. der spätere Kaiser Galerius) noverit tuus meusque, si velit fieri meus, Prud., P. Rom. (X) 441] Gl 2,451,5. min endi thin kiasur is he imperator ... tuus meusque [zu ebda.] 581,36 = Wa 95,11. unseriu (d. i. der Sünder) unreht misselichent iudicibus . legibus . imperatoribus . commentariensibus (dinchliuten lantrehtin cheisirin scultheizzon) . die uuir fliehen Npgl 93,4; — bezogen auf Christus: antwurtita lindo ther keisor ewinigo tho, ther kuning himilisgo in war themo herizohen thar [vgl. ille verissimus dominus pariter et imperator, Alc.] O 4,23,39; ferner: 27,10.
3) Glossenwort: keiser caesar vel augustus vel imperator [Hbr. II,13,285] Gl 3,182,20. giebiedere gemerre keiser imperator augustus caesar 378,11. keiser kunich perezilinz imperator rischol rex 395,26. caesar chaiser ł imperator 428,18 (davor chvnegin, danach chaiserin).
Komp. rômkeisar; Abl. keisarin, keisuring, keisartuom, keisarling; keisurlîh.

[Hagl]


 
Artikelverweis keisuring st. m. (z. Bildung vgl. Wilm., Gr. 22 § 278,2 b); vgl. ae. cásering f.
cheisurinc: nom. sg. Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 75,156 (Salzb. St. Peter a VII 2, 8./9. Jh.); cheisuringu: instr. sg. S 5,34 (Hildebr.).
Kaisermünze: cheisurinc [ista parabola in evangelio secundum Lucam cum aliis duabus parabolis decem] dragmarum [et duorum filiorum scripta est, Hier. in Matth. 18,10 ff., CCSL 77,160,596] Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 75,156. want her do ar arme wuntane bauga, cheisuringu gitan, so imo se der chuning gap S 5,34 (vgl. Lühr, Hildebr. S. 576 f.).
 
Artikelverweis 
keisurlîh (auch keisar-) adj., mhd. Lexer keiserlich, nhd. DWB kaiserlich; as. kēsarlīk (s. u.), mnd. keyserlĩk, mnl. keiserlijc; afries. keiserlik; ae. cáserlík; vgl. lat. caesareus. — Graff IV,527.
chaisur-lih: Grdf. Gl 1,104,25 (Pa). — keisur-lih: Grdf. Gl 1,104,25 (K).
cheis-ar-lih: Grdf. Gl 1,662,17 (M, 2 Hss.); -lihha: nom. sg. f. 18 (M); -lich: Grdf. 19 (M); -er-: gen. sg. f. -ero Nc 804,23 [123,10]; dat. sg. m. -en Nb 179,4 [151,5/6] (-lîch-); dat. sg. n. -en 128,24 [111,6] (-lîch-); acc. sg. m. -an Gl 2,36,3 (s. u.); -ir-lih: Grdf. 1,662,20/21 (M); chesirlich-: nom. sg. m. -er 4,38,27 (Sal. a 1). — keser-lich: Grdf. Gl 1,662,20 (M); kiasar-licara: comp. nom. sg. m. 2,584,67 = Wa 98,26/27 (Düsseld. F. 1, 9. oder 10. Jh. (?); zum palatalisierenden i nach k vgl. Gallée, As. Gr.3 § 235).
Verschrieben: keis-licher: nom. sg. m. Gl 4,132,27 (Sal. c).
1) kaiserlich, Kaiser-; herrschaftlich, Herrscher-:
a) kaiserlich, Kaiser-: deadema hrinc haupites chuninclihes daz andre quedant sikihelm chaisurlih (Pa, corona [Bd. 5, Sp. 73] keisurlih K) diadema vitta capitis rigalis ut alia[s] dicitur corona imperialis Gl 1,104,25. cheiserlichan [digna ... materies Petri Paulique] coronae [caesareas (d. h. Neros) superare minas, Ar. II,1233] 2,36,3 (Gl. nach Steinm. zu caesareas; ist vielleicht stuol zu ergänzen u. zu tribunal V. 1235 zuzuordnen? Vgl. keisarstuol);
b) herrschaftlich, Herrscher-: chaisarlih (1 Hs. -lihha) pimeinida chund (1 Hs. gichundit) si gipot [consilium inierunt omnes principes regni tui (d. i. des Perserkönigs Darius) ... ut] decretum imperatorium (2 Hss. imper(i)alium, 1 Hs. imperatorum) exeat [et] edictum [Dan. 6,7] Gl 1,662,17 (1 Hs. keisarlîh gimeindi, 1 keisurlîh gimuoti, 1 keisurlîh gibot).
2) vortrefflich, erhaben: kiasarlicara [angeli ... loquuntur cominus: quorum unus ore] augustior (Glossen: excellentior, nobilior) [conpellat ... virum, Prud., P. Vinc. (V) 283] Gl 2,584,67 = Wa 98,26/27. chesirlicher augustus 4,38,27. 132,27 (-um). (Philosophia) samoso in iro muote demo cheiserlichen gestatondiu velut recepta in augustam sedem . suae mentis Nb 128,24 [111,6]. darfore fuor ein frouua . cheiserlichero getate ante hanc . s. lecticam . praeminebat quaedam femina . augustioris vultus [vgl. nobilioris vel praestantioris, Rem.] Nc 804,23 [123,10]; ferner: Nb 179,4 [151,5/6] (augustus).
Abl. keisurlîhho.

 

keisur
 1) Kaiser:
 a) als Titel:
 α) bei einem Eigennamen (oder Bezug darauf): für den römischen Kaiser Augustus: uzkeanc kechuuit fona kheisure eruuirdikemu alliu umbiuurft exiit edictum a Caesare A[u]gusto ut describ[eretur] universus
 β) ohne Eigennamen: ir sult pitten umbe den keiser von Rome S 348,94 (s. aber auch unter α Augustus);
 b) als Rang: caisur [reddite ergo quae sunt] caesaris, caesari [: et quae sunt dei, deo, Matth. 22,21] Add. II,67, z. gl. St. geltet thiu thes keisores sint themo keisore inti thiu thar sint gotes gote
 2) Herrscher, Befehlshaber, Gebieter: cheisar ł herisari [hoc opto lumen (sc. divinitatis)] inperator [(d. i. der spätere Kaiser Galerius) noverit tuus meusque, si velit fieri meus, Prud., P. Rom. (X) 441]
 3) Glossenwort: keiser caesar vel augustus vel imperator [Hbr. II,13,285] Gl 3,182,20. giebiedere gemerre keiser imperator augustus caesar 378,11. keiser kunich perezilinz imperator rischol rex 395,26. caesar chaiser ł imperator
 
keisurlîh
 1) kaiserlich, Kaiser-; herrschaftlich, Herrscher-:
 a) kaiserlich, Kaiser-: deadema hrinc haupites chuninclihes daz andre quedant sikihelm chaisurlih (Pa, corona keisurlih K) diadema vitta capitis rigalis ut alia[s] dicitur corona imperialis Gl 1,104,25. cheiserlichan [
 b) herrschaftlich, Herrscher-: chaisarlih (1 Hs. -lihha) pimeinida chund (1 Hs. gichundit) si gipot [consilium inierunt omnes principes regni tui (d. i. des Perserkönigs Darius) ... ut] decretum imperatorium (2
 2) vortrefflich, erhaben: kiasarlicara [angeli ... loquuntur cominus: quorum unus ore] augustior (Glossen: excellentior, nobilior) [conpellat ... virum, Prud., P. Vinc. (V) 283] Gl 2,584,67 = Wa 98,26/27.