Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
keisartuom bis keisurlîhho (Bd. 5, Sp. 70 bis 73)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis keisartuom st. m. n., mhd. Lexer keisertuom n., nhd. kaisertum n.; as. kêsurdôm m., mnd. keyserdôm n., mnl. keiserdoem; ae. cáserdóm m.; an. keisaradómr m., -dæmi n. — Graff IV,527.
chaisar-tom: nom. sg. Gl 1,186,31 (Pa); cheiser-tuom: acc. sg. Np Cant. Annae 10. — kheisar-tom: nom. sg. Gl 1,186,31 (Ra); -toam: dass. ebda. (K).
kaiserliche Gewalt, Herrschaft: chaisartom chunniclih maht imperium regale potestatem Gl 1,186,31 (vgl. zur Glossierung Splett, Stud. S. 262). vnde gibet er cheisertuom sinemo chuninge Christo . unde irhohet sinen geuualt dabit imperium regi suo Np Cant. Annae 10 (Npw giuualt).
 
Artikelverweis 
keisen Nk 484,7 [130,1] s. ? geisîn.
 
Artikelverweis 
keiserambet mhd. st. n. — Graff IV,527.
keiser-ambt: nom. sg. Gl 3,379,25 (Jd).
Kaiseramt, -würde, Stellung eines Kaisers: imperium.
 
Artikelverweis 
keislicher Gl 4,132,27 s. AWB keisurlîh.
 
Artikelverweis 
keislih Npgl 44,17 s. AWB geistlîh.
 
Artikelverweis 
keisor s. AWB keisur.
 
Artikelverweis 
keisteo Gl 1,104,5 (Pa) s. AWB gast. [Bd. 5, Sp. 71]
 
Artikelverweis 
keisur (auch -or, -ar) st. m., mhd. Lexer keiser, nhd. DWB kaiser; as. kêsur, mnd. keyser, mnl. keiser; afries. keiser, kaiser; ae. cásere; an. keisari; got. kaisar; aus lat. caesar. — Graff IV,525 ff.
kheisure: dat. sg. Gl 1,730,9 (S. Paul XXV a/1, 8./9. Jh.; kh-). — cais-ur: nom. sg. Add. II,67 (Paris Lat. 9389, 8. Jh.; zu -ai- vgl. z. St.); keis-: gen. sg. -]es T 198,1; dat. sg. -]e 5,11. 194,2. 198,1; acc. sg. -] 4. — kiasur: nom. sg. Gl 2,581,36 = Wa 95,11 (Düsseld. F. 1, 9. oder 10. Jh. (?)); [kiesur: acc. sg. Wa 18,4 (Hom.), zum palatalisierenden i nach k vgl. Gallée, As. Gr.3 § 235].
keisor: nom. sg. O 1,5,49 (PV). 11,2. 19. 4,23,39. 24,22; gen. sg. -]es T 13,1. 126,3 (2). O 4,6,30. 20,22. 24,6 (alle P); dat. sg. -]e T 126,1. 3. O 4,24,10 (PV); acc. sg. -] 27,10.
cheis-ar: nom. sg. Gl 2,451,5 (2 Hss.); dat. sg. -]e Npgl 57,7 (2); -er: nom. sg. Gl 3,182,20 (SH B). Npw 11,5; gen. sg. -]es O 4,6,30 (F). Nb 5,12 [5,16]; dat. sg. -]e 6,8. 29,21 [5,30. 24,10]. NpglNpw 101,9. Npgl 34,20. Npw 108,3; acc. sg. -] Nb 5,17. 31,6 [5,21. 25,12]; nom. pl. -]a 6,9 [5,30]; -ir-: dat. sg. -i Npw 34,20. 118 V,161; dat. pl. -in Npgl 93,4; chaiser: nom. sg. Gl 3,428,18. — keis-ar: nom. sg. S 110,6. 9; acc. sg. 5; -er: nom. sg. Gl 3,182,20 (SH B). 378,11 (Jd). 395,26 (Hildeg.). O 1,5,49 (F); gen. sg. -]es 4,6,30 (V). 20,22. 24,6 (beide PV); dat. sg. -]e 10 (F); acc. sg. -] S 348,94 (Hs. B; nach Priebsch, Dt. Hss. S. 305,27 ch-); nom. pl. -]a W 62,12 (CFK) [123,5]; -]e ebda. (B) [ebda.]; keysere: dass. ebda. (A).
Verstümmelt: .eisure: dat. sg. F 16,10; keisu..: dass. 15 (Ausg. konjiz. -re).
1) Kaiser:
a) als Titel:
α) bei einem Eigennamen (oder Bezug darauf): für den römischen Kaiser Augustus: uzkeanc kechuuit fona kheisure eruuirdikemu alliu umbiuurft exiit edictum a Caesare A[u]gusto ut describ[eretur] universus orbis [Luc. 2,1] Gl 1,730,9 (z. Lat. vgl. Voetz, Lukasgl. S. 197; m. adjekt. Übers. des Namens), z. gl. St. framquam gibot fon demo aluualten keisure thaz gibrieuit vvurdi al these umbiuuerft T 5,11 (m. adjekt. Übers. d. Namens). gibot iz ouh zi waru ther keisor fona Rumu O 1,11,2 (s. aber auch unter β); ferner: 19; — für andere Kaiser: then kaisar namoda her thus, ‘cur sedes’, ... ‘Otdo, ther unsar keisar guodo? ...’ S 110,5. 6. [vui lesed tho sanctus Bonifacius pauos an Roma uuas that he bedi thena kiesur aduocatum that he imo an Romo en hus gefi quod ... suis precibus a Phoca Caesare impetraret, donari ecclesiae Christi templum Romae Wa 18,4.] in themo finftazehenten iare thes rihtuomes Tiberii thes keisores anno quinto decimo imperii Tiberii Caesaris T 13,1. tannan geskah pi des cheiseres ziten Zenonis contigit sub tempore Zenonis Nb 5,12, lat. 3,16 [5,16, lat. 4,11]; ferner: S 110,9. Nb 5,17, lat. 3,23. 6,8, lat. 4,8 (beide imperator). 29,21. 31,6 [5,21, lat. 3,16. 5,30, lat. 4,24. 24,10. 25,12];
β) ohne Eigennamen: ir sult pitten umbe den keiser von Rome S 348,94 (s. aber auch unter α Augustus);
b) als Rang: caisur [reddite ergo quae sunt] caesaris, caesari [: et quae sunt dei, deo, Matth. 22,21] Add. II,67, z. gl. St. geltet thiu thes keisores sint themo keisore inti thiu thar sint gotes gote T 126,3. F 16,15. Npgl 57,7. kuning nist in worolti, ni si imo thiononti; noh keisor untar manne, ni imo geba bringe O 1,5,49. so aber nah imo (dem Kaiser Zenon) andere cheisera uuurten . to begonda er (Theoderich) tuon . al daz in lusta succedente Anastasio imperatore . et Iustino maiore Nb 6,9, lat. 4,9 [Bd. 5, Sp. 72] [5,30, lat. 4,25]. ih gescaffo, daz die keisera unte die cuninga unte andere uuerltuurston ... adorabunt uestigia pedum tuorum W 62,12 [123,5]; ferner: F 16,10. T 126,1. 3. 194,2. 198,1 (2). 4 (alle caesar). O 4,6,30. 20,22 (caesar). 24,6. 10 (caesar). 22 (caesar). NpglNpw 34,20. 101,9 (beide Np caesar). Npgl 57,7 (Np caesar). Npw 11,5. 108,3. 118 V,161 (Np caesar).
2) Herrscher, Befehlshaber, Gebieter: cheisar ł herisari [hoc opto lumen (sc. divinitatis)] inperator [(d. i. der spätere Kaiser Galerius) noverit tuus meusque, si velit fieri meus, Prud., P. Rom. (X) 441] Gl 2,451,5. min endi thin kiasur is he imperator ... tuus meusque [zu ebda.] 581,36 = Wa 95,11. unseriu (d. i. der Sünder) unreht misselichent iudicibus . legibus . imperatoribus . commentariensibus (dinchliuten lantrehtin cheisirin scultheizzon) . die uuir fliehen Npgl 93,4; — bezogen auf Christus: antwurtita lindo ther keisor ewinigo tho, ther kuning himilisgo in war themo herizohen thar [vgl. ille verissimus dominus pariter et imperator, Alc.] O 4,23,39; ferner: 27,10.
3) Glossenwort: keiser caesar vel augustus vel imperator [Hbr. II,13,285] Gl 3,182,20. giebiedere gemerre keiser imperator augustus caesar 378,11. keiser kunich perezilinz imperator rischol rex 395,26. caesar chaiser ł imperator 428,18 (davor chvnegin, danach chaiserin).
Komp. rômkeisar; Abl. keisarin, keisuring, keisartuom, keisarling; keisurlîh.

[Hagl]


 
Artikelverweis keisuring st. m. (z. Bildung vgl. Wilm., Gr. 22 § 278,2 b); vgl. ae. cásering f.
cheisurinc: nom. sg. Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 75,156 (Salzb. St. Peter a VII 2, 8./9. Jh.); cheisuringu: instr. sg. S 5,34 (Hildebr.).
Kaisermünze: cheisurinc [ista parabola in evangelio secundum Lucam cum aliis duabus parabolis decem] dragmarum [et duorum filiorum scripta est, Hier. in Matth. 18,10 ff., CCSL 77,160,596] Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 75,156. want her do ar arme wuntane bauga, cheisuringu gitan, so imo se der chuning gap S 5,34 (vgl. Lühr, Hildebr. S. 576 f.).
 
Artikelverweis 
keisurlîh (auch keisar-) adj., mhd. Lexer keiserlich, nhd. DWB kaiserlich; as. kēsarlīk (s. u.), mnd. keyserlĩk, mnl. keiserlijc; afries. keiserlik; ae. cáserlík; vgl. lat. caesareus. — Graff IV,527.
chaisur-lih: Grdf. Gl 1,104,25 (Pa). — keisur-lih: Grdf. Gl 1,104,25 (K).
cheis-ar-lih: Grdf. Gl 1,662,17 (M, 2 Hss.); -lihha: nom. sg. f. 18 (M); -lich: Grdf. 19 (M); -er-: gen. sg. f. -ero Nc 804,23 [123,10]; dat. sg. m. -en Nb 179,4 [151,5/6] (-lîch-); dat. sg. n. -en 128,24 [111,6] (-lîch-); acc. sg. m. -an Gl 2,36,3 (s. u.); -ir-lih: Grdf. 1,662,20/21 (M); chesirlich-: nom. sg. m. -er 4,38,27 (Sal. a 1). — keser-lich: Grdf. Gl 1,662,20 (M); kiasar-licara: comp. nom. sg. m. 2,584,67 = Wa 98,26/27 (Düsseld. F. 1, 9. oder 10. Jh. (?); zum palatalisierenden i nach k vgl. Gallée, As. Gr.3 § 235).
Verschrieben: keis-licher: nom. sg. m. Gl 4,132,27 (Sal. c).
1) kaiserlich, Kaiser-; herrschaftlich, Herrscher-:
a) kaiserlich, Kaiser-: deadema hrinc haupites chuninclihes daz andre quedant sikihelm chaisurlih (Pa, corona [Bd. 5, Sp. 73] keisurlih K) diadema vitta capitis rigalis ut alia[s] dicitur corona imperialis Gl 1,104,25. cheiserlichan [digna ... materies Petri Paulique] coronae [caesareas (d. h. Neros) superare minas, Ar. II,1233] 2,36,3 (Gl. nach Steinm. zu caesareas; ist vielleicht stuol zu ergänzen u. zu tribunal V. 1235 zuzuordnen? Vgl. keisarstuol);
b) herrschaftlich, Herrscher-: chaisarlih (1 Hs. -lihha) pimeinida chund (1 Hs. gichundit) si gipot [consilium inierunt omnes principes regni tui (d. i. des Perserkönigs Darius) ... ut] decretum imperatorium (2 Hss. imper(i)alium, 1 Hs. imperatorum) exeat [et] edictum [Dan. 6,7] Gl 1,662,17 (1 Hs. keisarlîh gimeindi, 1 keisurlîh gimuoti, 1 keisurlîh gibot).
2) vortrefflich, erhaben: kiasarlicara [angeli ... loquuntur cominus: quorum unus ore] augustior (Glossen: excellentior, nobilior) [conpellat ... virum, Prud., P. Vinc. (V) 283] Gl 2,584,67 = Wa 98,26/27. chesirlicher augustus 4,38,27. 132,27 (-um). (Philosophia) samoso in iro muote demo cheiserlichen gestatondiu velut recepta in augustam sedem . suae mentis Nb 128,24 [111,6]. darfore fuor ein frouua . cheiserlichero getate ante hanc . s. lecticam . praeminebat quaedam femina . augustioris vultus [vgl. nobilioris vel praestantioris, Rem.] Nc 804,23 [123,10]; ferner: Nb 179,4 [151,5/6] (augustus).
Abl. keisurlîhho.
 
Artikelverweis 
keisurlîhho (auch keisar-) adv., mhd. Lexer keiserliche, -en, nhd. DWB kaiserlich. — Graff IV,527 s. v. keisurlih.
cheiser-lichost: superl. Nc 733,18/19 [50,3 a].
vortrefflich: (Pallas) quad ... Iouis peneimeda so faren cheiserlichost . so si fore dien goten ersprenget uuirdet augustius quoque tum fieri Ioviale decretum . cum coetu deorum attestante depromitur [vgl. nobilius, Rem.].

 

keisur
 1) Kaiser:
 a) als Titel:
 α) bei einem Eigennamen (oder Bezug darauf): für den römischen Kaiser Augustus: uzkeanc kechuuit fona kheisure eruuirdikemu alliu umbiuurft exiit edictum a Caesare A[u]gusto ut describ[eretur] universus
 β) ohne Eigennamen: ir sult pitten umbe den keiser von Rome S 348,94 (s. aber auch unter α Augustus);
 b) als Rang: caisur [reddite ergo quae sunt] caesaris, caesari [: et quae sunt dei, deo, Matth. 22,21] Add. II,67, z. gl. St. geltet thiu thes keisores sint themo keisore inti thiu thar sint gotes gote
 2) Herrscher, Befehlshaber, Gebieter: cheisar ł herisari [hoc opto lumen (sc. divinitatis)] inperator [(d. i. der spätere Kaiser Galerius) noverit tuus meusque, si velit fieri meus, Prud., P. Rom. (X) 441]
 3) Glossenwort: keiser caesar vel augustus vel imperator [Hbr. II,13,285] Gl 3,182,20. giebiedere gemerre keiser imperator augustus caesar 378,11. keiser kunich perezilinz imperator rischol rex 395,26. caesar chaiser ł imperator
 
keisurlîh
 1) kaiserlich, Kaiser-; herrschaftlich, Herrscher-:
 a) kaiserlich, Kaiser-: deadema hrinc haupites chuninclihes daz andre quedant sikihelm chaisurlih (Pa, corona keisurlih K) diadema vitta capitis rigalis ut alia[s] dicitur corona imperialis Gl 1,104,25. cheiserlichan [
 b) herrschaftlich, Herrscher-: chaisarlih (1 Hs. -lihha) pimeinida chund (1 Hs. gichundit) si gipot [consilium inierunt omnes principes regni tui (d. i. des Perserkönigs Darius) ... ut] decretum imperatorium (2
 2) vortrefflich, erhaben: kiasarlicara [angeli ... loquuntur cominus: quorum unus ore] augustior (Glossen: excellentior, nobilior) [conpellat ... virum, Prud., P. Vinc. (V) 283] Gl 2,584,67 = Wa 98,26/27.