Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
keisuring bis kel(a)berga (Bd. 5, Sp. 72 bis 74)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis keisuring st. m. (z. Bildung vgl. Wilm., Gr. 22 § 278,2 b); vgl. ae. cásering f.
cheisurinc: nom. sg. Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 75,156 (Salzb. St. Peter a VII 2, 8./9. Jh.); cheisuringu: instr. sg. S 5,34 (Hildebr.).
Kaisermünze: cheisurinc [ista parabola in evangelio secundum Lucam cum aliis duabus parabolis decem] dragmarum [et duorum filiorum scripta est, Hier. in Matth. 18,10 ff., CCSL 77,160,596] Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 75,156. want her do ar arme wuntane bauga, cheisuringu gitan, so imo se der chuning gap S 5,34 (vgl. Lühr, Hildebr. S. 576 f.).
 
Artikelverweis 
keisurlîh (auch keisar-) adj., mhd. Lexer keiserlich, nhd. DWB kaiserlich; as. kēsarlīk (s. u.), mnd. keyserlĩk, mnl. keiserlijc; afries. keiserlik; ae. cáserlík; vgl. lat. caesareus. — Graff IV,527.
chaisur-lih: Grdf. Gl 1,104,25 (Pa). — keisur-lih: Grdf. Gl 1,104,25 (K).
cheis-ar-lih: Grdf. Gl 1,662,17 (M, 2 Hss.); -lihha: nom. sg. f. 18 (M); -lich: Grdf. 19 (M); -er-: gen. sg. f. -ero Nc 804,23 [123,10]; dat. sg. m. -en Nb 179,4 [151,5/6] (-lîch-); dat. sg. n. -en 128,24 [111,6] (-lîch-); acc. sg. m. -an Gl 2,36,3 (s. u.); -ir-lih: Grdf. 1,662,20/21 (M); chesirlich-: nom. sg. m. -er 4,38,27 (Sal. a 1). — keser-lich: Grdf. Gl 1,662,20 (M); kiasar-licara: comp. nom. sg. m. 2,584,67 = Wa 98,26/27 (Düsseld. F. 1, 9. oder 10. Jh. (?); zum palatalisierenden i nach k vgl. Gallée, As. Gr.3 § 235).
Verschrieben: keis-licher: nom. sg. m. Gl 4,132,27 (Sal. c).
1) kaiserlich, Kaiser-; herrschaftlich, Herrscher-:
a) kaiserlich, Kaiser-: deadema hrinc haupites chuninclihes daz andre quedant sikihelm chaisurlih (Pa, corona [Bd. 5, Sp. 73] keisurlih K) diadema vitta capitis rigalis ut alia[s] dicitur corona imperialis Gl 1,104,25. cheiserlichan [digna ... materies Petri Paulique] coronae [caesareas (d. h. Neros) superare minas, Ar. II,1233] 2,36,3 (Gl. nach Steinm. zu caesareas; ist vielleicht stuol zu ergänzen u. zu tribunal V. 1235 zuzuordnen? Vgl. keisarstuol);
b) herrschaftlich, Herrscher-: chaisarlih (1 Hs. -lihha) pimeinida chund (1 Hs. gichundit) si gipot [consilium inierunt omnes principes regni tui (d. i. des Perserkönigs Darius) ... ut] decretum imperatorium (2 Hss. imper(i)alium, 1 Hs. imperatorum) exeat [et] edictum [Dan. 6,7] Gl 1,662,17 (1 Hs. keisarlîh gimeindi, 1 keisurlîh gimuoti, 1 keisurlîh gibot).
2) vortrefflich, erhaben: kiasarlicara [angeli ... loquuntur cominus: quorum unus ore] augustior (Glossen: excellentior, nobilior) [conpellat ... virum, Prud., P. Vinc. (V) 283] Gl 2,584,67 = Wa 98,26/27. chesirlicher augustus 4,38,27. 132,27 (-um). (Philosophia) samoso in iro muote demo cheiserlichen gestatondiu velut recepta in augustam sedem . suae mentis Nb 128,24 [111,6]. darfore fuor ein frouua . cheiserlichero getate ante hanc . s. lecticam . praeminebat quaedam femina . augustioris vultus [vgl. nobilioris vel praestantioris, Rem.] Nc 804,23 [123,10]; ferner: Nb 179,4 [151,5/6] (augustus).
Abl. keisurlîhho.
 
Artikelverweis 
keisurlîhho (auch keisar-) adv., mhd. Lexer keiserliche, -en, nhd. DWB kaiserlich. — Graff IV,527 s. v. keisurlih.
cheiser-lichost: superl. Nc 733,18/19 [50,3 a].
vortrefflich: (Pallas) quad ... Iouis peneimeda so faren cheiserlichost . so si fore dien goten ersprenget uuirdet augustius quoque tum fieri Ioviale decretum . cum coetu deorum attestante depromitur [vgl. nobilius, Rem.].
 
Artikelverweis 
ke..it Mayer, Griffelgl. Salzb. S. 26,30 (Salzb. St. Peter a VII 2, 8./9. Jh.) zu: [Caesar Augustus Herodem ... alienigenam et proselytum regem Iudaeis constituerat, qui tributis praeesset et Romano] pareret [imperio, Hier. in Matth. 22,15 f., CCSL 77,203,1752] ist nicht gedeutet.
 
Artikelverweis 
keitunga Gl 1,102,33 (Ra) s. AWB gi-entunga.
 
Artikelverweis 
kekanka Gl 2,144,35 s. AWB gangan.
 
Artikelverweis 
kekankan S 224,29/30 s. AWB gi-gangan.
 
Artikelverweis 
keck- s. AWB quec(k)-.
 
Artikelverweis 
kela sw. f., mhd. kel, kele, nhd. DWB kehle; as. kela (vgl. Holthausen, As. Wb. S. 41), mnd. kēle, mnl. kele; ae. ceole. — Graff IV,384.
chel-: nom. sg. -a Gl 2,38,16. 3,71,20 (SH A, 2 Hss.). 225,8 (SH a 2, 3 Hss.). 239,65 (SH a 2). 267,4 (SH b). 295,7 (SH d). 312,17 (SH e). 329,51 (SH g, 3 Hss.). 433,6 (2 Hss.). 12 (2 Hss.). 436,14. 437,45. 5,39,11. Thies, Kölner Hs. S. 160,10 (SH). NpNpw 5,11 (2). 13,3. W 96,1. 123,2 [175,22. 221,19]; -e Gl 1,478,45 (M, 3 Hss.; lat. acc.). 3,239,65 (SH a 2). 438,69; -] 225,9 (SH a 2, 13. Jh.). 4,187,11 (14. Jh.); dat. sg. -uun S 197,19 (B); -ûn Nb 27,17 [22,18]. Nc 749,9 [64,13]. NpNpw 113,7’ (-un); acc. sg. -un Gl 2,531,57; chelle: nom. sg. 3,71,21 (SH A). 225,9 (SH a 2, beide Graz 859, 13. Jh.); khel: dass. 239,65 (SH a 2, Wien 2400, 13. Jh.). — kel-: nom. sg. -a Gl 3,3,59 (Voc.; c-). 18,49 (Sg 242, 10. Jh.). 71,21 (SH A, 2 Hss.). 177,74 (SH B). 239,66 (SH a 2, 2 Hss.). 275,54 (SH b, 2 Hss.). 301,14 (SH d). 318,14 (SH e). 335,61 (SH g, 3 Hss.). 362,46 (Jd). 391,54 (Hildeg.). 500,33. 34. 689,68 (Sg 299, [Bd. 5, Sp. 74] 9./10. Jh.). Thies, Kölner Hs. S. 169,8 (SH). S 387,1; -] Gl 3,71,22 (SH A, 15. Jh.); nom. pl. -on Pw 68,4.
kala: nom. sg. Hbr. I,128,180 (SH A; -a rad.).
chele Beitr. (Halle) 85,231,49 s. AWB kelasuht.
1) Kehle, Gurgel, Schlund, Rachen:
a) allgem. (öfter im Abschn. De membris hominis u. ähnl.): cela gula Gl 3,3,59. 239,65. 318,14. 436,14. 500,34. 689,68. Thies, Kölner Hs. S. 169,8. kela raho gula Gl 3,18,49. chela gula ł guttur 71,20. Hbr. I,128,180. Gl 3,177,74. gula ł commessatio 275,54. 301,14; chela brancia guttur vel maxilla [Hbr. II,194,123] 225,8. 295,7. 312,17. 329,51. brancia guttur 267,4. brancia Thies, Kölner Hs. S. 160,10; kela guttur Gl 3,362,46. 437,45. 438,69. 500,33. 4,187,11. gruzia guttur 3,391,54; querca chela gurgulio 433,6 (1 Hs. querkala). chela raho gurgulio sublinguium 5,39,11; collum hals cuius anterior pars chela (1 Hs. gula) dicitur 3,433,12;
b) Kehle, Rachen als Öffnung des Menschen im Vergleich: iro chela ist offen grab. Vuare daz grab betan . so nestunche iz. Noh iro chela . ube sie suigetin sepulchrum patens est guttur eorum NpNpw 5,11, ähnl. 13,3 (guttur). sin chela ist uilo suoze guttur illius suavissimum [Cant. 5,16] W 96,1 [175,22]. din chela smekket samo der tuiristo uuin guttur tuum sicut vinum optimum [Cant. 7,9] 123,2 [221,19]; bildl.: ten (sc. Paulinus) zoh ih in (denHofgeiern’) ginenten uzer dero chelun traxi ab ipsis faucibus hiantium Nb 27,17 [22,18];
c) Kehle als Sitz der Stimme, der Laute: chela [cuius (sc. Judas)] tuba [saeva cruentum est exorsa nefas, Ar. I,100] Gl 2,38,16. chelun [corde quod abdita vena tremit, pulsat et incita quod resonam lingua sub ore latens] caveam [Prud., H. a. cib. (III) 94] 531,57. ic aruidoda ruopinde, heisa gidana uurthun kelon mina laboravi clamans raucae factae sunt fauces meae Pw 68,4. in iro chelun neliutent siu . daz ioh tier mugen non clamabunt in gutture suo NpNpw 113,7’;
d) Kehle als Ort der Halsentzündung: suemo du kela virsuillit. Segeno. Domine S 387,1;
e) Kehle, Hals als Teil im Sternbild des Großen Bären: so sint gemini gagen iro (des Großen Bären) chelun . cancer gagen dien forderen fuozen . leo gagen dien afteren Nc 749,9 [64,13].
2) Bez. für die Kiemen des Fisches: chele [piscis immanis exivit ad devorandum eum (sc. Tobias) ... et dixit ei angelus: apprehende] branchiam [eius, et trahe eum ad te, Tob. 6,4] Gl 1,478,45 (5 Hss. kiuuua, 2 kiuuua ł giola, 2 giol keuua, 1 Hs. nur keuua, 1 nur giola).
3) übertr.: Gaumenlust, Laster: (fiorda chunni municho) neonaldre statige indi eiganeem vvilloom indi cheluun vnerlaubantlihheem deononte et propriis voluntatibus et gulae inlecebris servientes S 197,19.
Abl. kel(a)h, kel(u)h, kelur, kelura, keluro.
 
Artikelverweis 
kelaber Gl 4,123,11 s. skelah.
 
Artikelverweis 
kel(a)berga st. (sw.) f., mhd. Lexer kelberc, nhd. (älter) DWB kehlberg. — Graff III,174.
kel-birga: nom. sg. Gl 2,521,62 (Eins. 312, 11. Jh.).
Hierher vielleicht auch, verschrieben: chel-bren: dat. pl.? Gl 2,412,1 (Vat. 5821, 11. Jh.).
Halsfessel: kelbirga [Loth ipse ruptis expeditus nexibus attrita] bacis (Hs. bogus) [colla liber erigit, Prud., Psych. Praef. 33] Gl 2,521,62 (vgl. boia est apta catena colli. Baccas nominat vincula ob rotunditatem, Gl.); [Bd. 5, Sp. 75] bildl., wohl in freier Übers.: chelbren [capit inpia Erinys consensu faciles] manicis [-que tenacibus artat, ders., Psych. 567] 412,1 (vgl. o.).

 

keisurlîh
 1) kaiserlich, Kaiser-; herrschaftlich, Herrscher-:
 a) kaiserlich, Kaiser-: deadema hrinc haupites chuninclihes daz andre quedant sikihelm chaisurlih (Pa, corona keisurlih K) diadema vitta capitis rigalis ut alia[s] dicitur corona imperialis Gl 1,104,25. cheiserlichan [
 b) herrschaftlich, Herrscher-: chaisarlih (1 Hs. -lihha) pimeinida chund (1 Hs. gichundit) si gipot [consilium inierunt omnes principes regni tui (d. i. des Perserkönigs Darius) ... ut] decretum imperatorium (2
 2) vortrefflich, erhaben: kiasarlicara [angeli ... loquuntur cominus: quorum unus ore] augustior (Glossen: excellentior, nobilior) [conpellat ... virum, Prud., P. Vinc. (V) 283] Gl 2,584,67 = Wa 98,26/27.
 
kela
 1) Kehle, Gurgel, Schlund, Rachen:
 a) allgem. (öfter im Abschn. De membris hominis u. ähnl.): cela gula Gl 3,3,59. 239,65. 318,14. 436,14. 500,34. 689,68. Thies, Kölner Hs. S. 169,8. kela raho gula Gl 3,18,49. chela gula ł guttur 71,20.
 b) Kehle, Rachen als Öffnung des Menschen im Vergleich: iro chela ist offen grab. Vuare daz grab betan . so nestunche iz. Noh iro chela . ube sie suigetin sepulchrum patens est guttur eorum NpNpw 5,11, ähnl.
 c) Kehle als Sitz der Stimme, der Laute: chela [cuius (sc. Judas)] tuba [saeva cruentum est exorsa nefas, Ar. I,100] Gl 2,38,16. chelun [corde quod abdita vena tremit, pulsat et incita quod
 d) Kehle als Ort der Halsentzündung: suemo du kela virsuillit. Segeno. Domine S 387,1;
 e) Kehle, Hals als Teil im Sternbild des Großen Bären: so sint gemini gagen iro (des Großen Bären) chelun . cancer gagen dien forderen fuozen . leo gagen dien afteren Nc 749,9 [64,13].
 2) Bez. für die Kiemen des Fisches: chele [piscis immanis exivit ad devorandum eum (sc. Tobias) ... et dixit ei angelus: apprehende] branchiam [eius, et trahe eum ad te, Tob. 6,4] Gl
 3) übertr.: Gaumenlust, Laster: (fiorda chunni municho) neonaldre statige indi eiganeem vvilloom indi cheluun vnerlaubantlihheem deononte et propriis voluntatibus et gulae inlecebris servientes S 197,19.