Wörterbuchnetz
Althochdeutsches Wörterbuch Bibliographische AngabenLogo SAW
 
kella bis kelsuht (Bd. 5, Sp. 81 bis 85)
Abschnitt zurück Abschnitt vor
Artikelverweis kella st. sw. f., mhd. nhd. kelle; mnd. kelle, mnl. kele; ae. cielle (vgl. Hall S. 60). — Graff IV,385.
Stark: chella: nom. sg. Gl 1,356,13 (Sg 295, Sg 9, beide 9. Jh.; oder nom. pl.?); dat. sg. 2,337,68 (oder nom. sg. st. sw. (?), s. u.); acc. pl. 1,323,55 (S. Paul XXV d/82, 9./10. Jh.). 455,50 (M, 2 Hss.). 4,270,33 (M); cheilla: nom. sg. 1,356,14 (zu ei für e vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 28 Anm. 2; oder pl.?). — kella: acc. pl. Gl 1,450,35 (M; oder nom. sg. st. sw.?).
Schwach: chellun: acc. pl. Gl 1,450,36 (M). 455,51 (M, 2 Hss.). 458,56 (Rb). — kellen: acc. sg. Gl 3,415,52 [HD 2,299].
Nicht eindeutig: chell-: nom. sg. -a Gl 1,356,13 (S. Paul XXV d/82, 9./10. Jh.). 450,35 (M, 2 Hss.). 671,1 (3 Hss., darunter Sg 299, 9. Jh., S. Paul XXV d/82, 9./10. Jh.). 673,40 (M, 11 Hss.). 2,403,47. 408,62. 450,24 (2 Hss.). 481,64. 492,50. 509,42. 556,48. 563,4 (2 Hss.). 3,123,16 (SH A, 3 Hss.). 290,45 (SH b, 2 Hss.). 309,65 (SH d). 346,62 (SH g, 3 Hss.). 634,3. 639,8. 4,105,13 (Sal. a 1). 202,59. 210,24. 284,6 (M). Thies, Kölner Hs. S. 186,5 (SH); -e Gl 1,455,50 (M; lat. acc. pl.). 673,43 (M). 3,123,17 (SH A; -). 261,23 (SH a 2). 290,46 (SH b). 678,8. 4,40,20 (Sal. a 1, 8 Hss., davon 2 -ę). 168,25 (Sal. d). 193,47. 217,69. 284,6 (M). 5,5,44 (M; lat. acc. pl.). Meineke, Ahd. S. 27,70 (Sal. a 1); cheilla: dass. Gl 1,457,19 (Rf). 673,42 (M, 2 Hss.). 3,636,26. — kell-: nom. sg. -a Gl 2,509,42. 525,57 (Bern 264, 9. Jh.). 536,68. 594,53 (c-). 3,123,17 (SH A). 193,27 (SH B). 261,23 (SH a 2). 310,47 (SH d). AJPh. 55,234. Hbr. I,251,299 (SH A); -e Gl 3,193,27 (SH B). 4,173,34 (Sal. e). 5,37,45 (SH b); keilla: dass. 2,532,41. [Bd. 5, Sp. 82]
Verschrieben: kello: nom. sg. Gl 3,123,17 (SH A); rella: dass. 291,59 (SH b); unklar ist: chl: dass. 328,18 (SH f, clm 12658, 14. Jh.).
1) Kelle:
a) Maurerkelle: chella [ecce dominus stans super murum litum, et in manu eius] trulla [caementarii, Am. 7,7] Gl 1,671,1. chella murares trulla caementarii [ebda.] 673,40 (vgl. ferrum artificis, Davids, Bibelgl. S. 331,1360. 1361). 4,284,6. chella trulla quod trudit et detrudit [Hbr. I,251,299] 3,123,16 (1 Hs. drufla). trubela vel kella Hbr. I,251,299. kella trulla Gl 3,193,27 (alle im Abschn. De ferramentis). 261,23. 328,18. trulla ferrum ad murum 290,45. 309,65. trulla ferrum cum quo parietes liniuntur 346,62. Thies, Kölner Hs. S. 186,5. kellen trullam [vgl. igitur nunc, quando ... ecclesia, de vivis et electis lapidibus ... construitur, recte omnis linguae ad horum artificum ora revocantur, ne sicut ibi cum quis ... peteret aquam, (alius) porrigebat trullam, HD 2,299] Gl 3,415,52 [HD 2,299]. chelle trulla lignum quo domus purgatur 4,193,47;
b) Schöpflöffel, -gefäß: kella [et] trullas (2 Hss. trulla) [..., et omnia vasa aerea (des Tempels von Jerusalem) ... (Chaldaei) tulerunt, 4. Reg. 25,14] Gl 1,450,35. 455,50. 457,19 (trulla). 458,56. 4,270,33. 5,5,44 (z. nicht eindeutigen spez. Bed. vgl. Tiefenbach, Werkzeuge S. 737 u. Anm. 199. 200). chella [pauper Opimius ... Veientanum festis potare diebus Campana solitus] trulla [Hor., Serm. II,3,144] 2,337,68 (vgl. vile vas, Siewert, Horazgl. S. 152,63). chella [obsonia ... dis ineptus obtulisti talibus, quos] trulla [, pelvis, cantharus, sartagines, fracta et liquata contulerunt vascula, Prud., P. Rom. (X) 299] 403,47. 408,62. 450,24. 481,64. 492,50. 509,42. 525,57. 532,41. 536,68. 556,48. 563,4 (1 Hs. noch trufla). 594,53. AJPh. 55,234 (z. gl. St. Glossierung thrufla trulla, vgl. Tiefenbach a. a. O. S. 737 u. Anm. 197. 198). chella trulla Gl 3,639,8 (im Abschn. De instrumentis coquinae). calicula 4,173,34 (vgl. Mlat. Wb. II,75,10 f. s. v. caliculus);
c) (Feuer-)Pfanne, Schaufel, (Feuer-)Haken: chella [facies ... in usus eius (sc. altaris) lebetes ad suscipiendos cineres ..., et ignium] receptacula [. Omnia vasa ex aere fabricabis, Ex. 27,3] Gl 1,323,55 (4 Hss. kellilî(n)). vatilla chella (dazu in 1 Hs. noch .i. chella ł rechari ignem) ł baculus cum quo ignis uertitur [zu: ponent cum eo (sc. altare) ... ignium receptacula ... et] batilla (3 Hss. v-) [Num. 4,14] 356,13 (in 1 Hs. noch aut aliter vatilla pala ad focum similis uasis quibus aquę de nauibus proiciuntur .i. scermscuuala, in den 3 anderen Hss. ohne aut aliter ab vatilla als neue Glossierung, Steinm.). kella vatillum 3,291,59. 310,47. 636,26. 5,37,45. chella ł schil vatillum (übergeschr. ba-) 4,210,24 (zu schil vgl. Katara S. 285); vielleicht hierher: chelle cramula 168,25 (wohl cremacula, vgl. die Graphien dazu s. v. hâhala ‘Kesselhaken’, Ahd. Wb. 4,605);
d) Glossenwort: chelle trulla Gl 3,678,8. 4,105,13. 217,69;
e) unklar: chelle bistimiae trullae (Hs. trolle) Gl 4,40,20. Meineke, Ahd. S. 27,70 (vgl. Mlat. Wb. I,1457 s. v. bestimiae).
2) (Schatz-)Haus? (z. Bed.-Übergang vgl. DWb. V,511 s. v. kelle Bed. 3 a, Heinertz, Beitr. 41,501): chella gaza (Hs. -zz-) Gl 3,634,3 (im Abschn. De ferramentis). 4,202,59; z. lat. Lemma vgl. Thes. VI,1722,27 ff.
Komp. fiur-, rouhkella, huntkelle mhd.; Abl. kellilî(n).

[Hagl]

[Bd. 5, Sp. 83]
 
Artikelverweis 
kellarfaz st. n. — Graff III,731.
chell-er-faz: acc. pl. Npgl 83,3; -ir-: dass. 1.
Faß zum Einkellern des Weines: in einem Bilde: christiani . die in pressuris (dien fresson) ... getrotot uuerdent . unde dannan uuerdent liquati in apothecas dei (kelazzin in gotes chellirfaz) Npgl 83,1. kebressotez pere . siget fone torculari in uinum ... et in apothecas domini (in den uuin ... unde in gotes chellerfaz) 3.
 
Artikelverweis 
kellâri, -eri st. m., mhd. nhd. keller; mnd. keller, mnl. kelre; an. kjallari; aus lat. cellarium. — Graff IV,390.
chellar-: nom. sg. -i Gl 2,7,31. 3,628,11 (2 Hss., darunter Carlsr. Aug. CCLXI, jetzt Carlsr. Fragm. Aug. 147, 9. Jh.). 629,1. 4,58,46 (Sal. a 1, 2 Hss.). 89,33 (Sal. a 1). 229,57 (clm 14456, 9. Jh.); -e 2,380,5. 3,628,11. 4,58,47 (Sal. a 1); dat. sg. -e 2,523,55 (Bern 264, 9. Jh.); -a 477,44 (zur Endung vgl. Schatz, Ahd. Gr. § 313); -i 432,33 (2 Hss.; zur Endung vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 198 Anm. 3); acc. sg. -i 251,68 (M, 2 Hss.); nom. pl. -a 1,523,41 (M). 670,19 (M, 3 Hss.); -e 523,41 (M). 670,20 (M, 2 Hss.). Npw 143,13; -i Gl 1,233,9 (R; zur Endung vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 198 Anm. 4, oder nom. sg.?); -] 523,42 (M). 670,20 (M); acc. pl. -a 463,3 (M, 5 Hss.). 610,55 (M, 3 Hss.). 647,70 (M, 4 Hss.). 651,8 (M, 4 Hss.); -e 463,5 (M, 3 Hss.). 610,56 (M). 648,2 (M). 651,10 (M, 4 Hss.); -i (zur Endung vgl. Braune, Ahd. Gr.14 § 198 Anm. 4, oder nom. sg.?) 463,4 (M, 3 Hss.). 610,56 (M, 3 Hss.). 648,1 (M, 2 Hss.). 651,9 (M, 2 Hss.); chaellare: dass. 648,2 (M); cheller-: nom. sg. -e 4,58,47 (Sal. a 1); -] 3,665,44. 4,58,47/48 (Sal. a 1, 2 Hss.); nom. pl. -a Np 143,13; -e Gl 1,670,21 (M; das zweite e aus o korr., Steinm.); acc. pl. -e 463,5 (M). 610,57 (M). 648,3 (M). — chelar-: acc. pl. -e Gl 1,463,6 (M); chelr-: nom. sg. -e 3,400,47 (Hildeg.); acc. pl. (?) -] 1,463,6 (M). — khellar-: nom. sg. -i Gl 3,630,14. 16 (beide cgm 5248,2, 9. Jh.).
kellar-: nom. sg. -i Gl 3,629,20. 4,135,30 (Sal. c). 156,51 (Sal. c); nom. pl. -a 1,233,9 (Ra); keller-: nom. sg. -e 3,716,21; -] 210,39 (SH B); nom. pl. -a Gl L 797; dat. pl. -on Gl 2,701,51; kelre: nom. sg. 3,358,62 (Wien 901, 13. Jh.). 373,9 (Jd).
Verschr.: challara: acc. pl. Gl 1,651,9 (M, Wien 2732, 10. Jh., cha- für sonst in dieser Hs. belegtes che-).
Unklar bleibt: ..l.ro: Gl 2,261,44 (vgl. Schulte, Gregor S. 106,20; Luxemb. 44, 9. Jh.; Steinm. konjiz. zu kelliro; zur Kasusbestimmung s. u. 1 b und Schulte, a. a. O.).
1) Vorratsraum, Aufbewahrungsort (für Speisen und Getränke):
a) allgem: kellara prumptuaria cellaria Gl 1,233,9 (Ra, funthi hardii K). chellari prumptuaria ebda. chellara promtuaria [eorum plena, eructantia ex hoc in illud, Ps. 143,13] 523,41, z. gl. St. Gl L 797 (vgl. NpNpw 143,13 unter b). chellara [demolita sunt horrea, dissipatae sunt] apothecae [Joel 1,17] Gl 1,670,19. chellari [tales plateis omnibus exquirit adsuetos ali ecclesiae matris] penu (Glossen: aerario, cellario) [Prud., P. Laur. (II) 159] 2,432,33. 477,44. 523,55. keller promptuarium 3,210,39. 716,21. 4,89,33. 156,51. promtuarium et cellarium 3,358,62. cellarium penus promptuarium 665,44. chelre kalchizinz cellarium 400,47. chellari cellarium 628,11 (1 Hs. cellarium vł apoteca). 629,20. 4,135,30. cellarium (darauf penus ł prumtuarium similiter, Steinm.) 3,630,14. cellarium et penu 629,1. potheca 630,16; — für Hausgeräte: chellara [et (Ezechias) ostendit eis cellam aromatum, et argenti, et auri ... et om- [Bd. 5, Sp. 84] nes] apothecas [supellectilis suae, Is. 39,2] Gl 1,610,55; Verwendungszweck unsicher: chellara [et mensus est longitudinem aedificii contra faciem eius, ...] ethecas (i. e. ecthetas? 1 Hs. apothecas) [ex utraque parte centum cubitorum, Ez. 41,15] Gl 1,651,8 (in clm 19440 über etthecas chellara noch mansiunculas sacerdotum, vgl. Davids, Bibelgl. S. 302), dazu wohl chellari etheca (i. e. ectheta?) apotheca 4,58,46; — Vorratsbehälter (?): chellera [super] apothecas (1 Hs. -a) [autem olei (praeerat) Ioas, 1. Paral. 27,28] Gl 1,463,3;
b) spez.: Weinlager, Weinkeller: chellari [ex calcatorio iussit puerum descendere] apothecam [clausit, Greg., Dial. 1,9 p. 185] Gl 2,251,68, z. gl. St. kelliro 261,44 (Schulte, Gregor S. 106,20 erwägt wegen der Endung -o Zugehörigkeit zu calcatorio als unterzeilig interlineare Glosse; dann gehörte der Beleg zu kalkatra, wo aber keine t-lose Form belegt ist. Vgl. aber die stimmige Glossierung Gl 2,251,68). kelketron (getilgt) kelleron [Rhaetica (sc. vitis) nec] cellis [ideo contende Falernis, Verg., G. II,96] 701,51. kelre cellarium (darauf apoteka idem. promptuarium similiter, Steinm.) 3,373,9 (Gl. zwischen Weinvokabular). iro chellera sint folle . muzonde (Npw fezendo) daz lid . fone einemo ze andermo promtuaria eorum plena eructantia ex hoc in illud NpNpw 143,13.
2) Laderaum (auf einem Schiff): chellara (1 Hs. darüber noch chamarli) [quercus de Basan dolaverunt in remos tuos et transtra tua fecerunt tibi ex ebore Indico et] praetoriola [de insulis Italiae, Ez. 27,6] Gl 1,647,70, zum lat. Lemma vgl. aber Thes. X,2, 1068.
3) Glossenwort: chellari [item s vel x antecedentibus us masculina et quartae declinationis sunt; ut risus ... item] penus [, et specus tam masculina quam feminina, et neutra, Alc., Gr. p. 866] Gl 2,7,31. chellare penus [invenitur et masculinum et femininum et neutrum, Prisc., Inst. II,163,11] 380,5. chellari penus 4,229,57.
Komp. oli-, uuînkellâri, trinckeller mhd.
 
Artikelverweis 
kellenâri st. m., mhd. Lexer kelnære, Lexer kelner, nhd. DWB kellner; mnd. kelnêr(e), mnl. kelnare; afries. kelner; aus mlat. cellenarius. — Graff IV,390.
Alle Belege im Nom. Sing.
chelnere: Gl 3,136,25 (SH A). — kelenari: Gl 3,630,17 (cgm 5248,2, 9. Jh.); kelnari 136,26 (SH A, 2 Hss.); kelnere: 25 (SH A, 2 Hss.). 184,38 (SH B, 2 Hss.). 373,10 (Jd). 395,63 (Hildeg.). Hbr. I,286,239 (SH A).
Aufseher über die Vorratskammer, Verwalter der Vorräte, Kellermeister: kelnari cellerarius a colligendo, qui Graece promocondus [Hbr. I,286,239] Gl 3,136,25. Hbr. I,286,239. kelnere promocondus Graece, cellarius Latine [Hbr. II,18,355] Gl 3,184,38 (1 Hs. cellerarius). kelnere cellarius (darauf apotekarius idem, Steinm.) 373,10. kelnere scotilzio cellerarius 395,63. kelenari cellenarius 630,17.
 
Artikelverweis 
keller(s)hals mhd. st. m., nhd. Lexer kellerhals, (älter auch) kellershals; mnd. keller-, kellershals, kelre(s)hals, mnl. kelrehals.
kelrshals: nom. sg. Gl 3,559,42 (Innsbr. 355, 14. Jh.).
Verschrieben: kcheshals: nom. sg. Gl 3,559,42 (clm 615, 14. Jh.).
Nach Marzell, Wb. 2,35 gehört das erste Glied zu mhd. queln, keln, kellen ‘quälen’ (vgl. Lexer, Hwb. 2,321 f.). Der Name scheint eine imperativische Bildungquäle den Halszu sein, die wohl darauf zurückzuführen ist, [Bd. 5, Sp. 85] daß der Genuß der Beeren ein Brennen in Mund und Rachen verursacht; -s- durch fälschliche Anlehnung an keller?
Seidelbast, Daphne mezereum L., auch Daphne laureola L. (vgl. Fischer, Pfl. S. 198): kelrshals laureola.
 
Artikelverweis 
-kelli vgl. fora-, furi-, uuîtkelli.
 
Artikelverweis 
kellilî(n) st. n. — Graff IV,386.
chellili: acc. pl. Gl 1,323,54 (Sg 295, 9. Jh., Wien 1761, 10. Jh., Stuttg. Theol. et phil. fol. 218, 12. Jh.).
Verschrieben: chellilih: acc. pl. Gl 1,323,55 (Sg 9, 9. Jh.).
(kleiner) Behälter: chellili [facies ... in usus eius (sc. altaris) lebetes ad suscipiendos cineres ..., et ignium] receptacula [. Omnia vasa ex aere fabricabis, Ex. 27,3] (1 Hs. kella).
 
Artikelverweis 
kello Gl 3,123,17 s. AWB kella.
 
Artikelverweis 
kelnezzi s. ? AWB kel(ah)nezzi.
 
Artikelverweis 
kelouuiu s. AWB glou.
 
Artikelverweis 
kelsuht s. AWB kelasuht.

 

kella
 1) Kelle:
 a) Maurerkelle: chella [ecce dominus stans super murum litum, et in manu eius] trulla [caementarii, Am. 7,7] Gl 1,671,1. chella murares trulla caementarii [ebda.] 673,40 (vgl. ferrum artificis, Davids, Bibelgl.
 b) Schöpflöffel, -gefäß: kella [et] trullas (2 Hss. trulla) [..., et omnia vasa aerea (des Tempels von Jerusalem) ... (Chaldaei) tulerunt, 4. Reg. 25,14] Gl 1,450,35. 455,50. 457,19
 c) (Feuer-)Pfanne, Schaufel, (Feuer-)Haken: chella [facies ... in usus eius (sc. altaris) lebetes ad suscipiendos cineres ..., et ignium] receptacula [. Omnia vasa ex aere fabricabis, Ex.
 d) Glossenwort: chelle trulla Gl 3,678,8. 4,105,13. 217,69;
 e) unklar: chelle bistimiae trullae (Hs. trolle) Gl 4,40,20. Meineke, Ahd. S. 27,70 (vgl. Mlat. Wb. I,1457 s. v. bestimiae).
 2) (Schatz-)Haus? (z. Bed.-Übergang vgl. DWb. V,511 s. v. kelle Bed. 3 a, Heinertz, Beitr. 41,501): chella gaza (Hs. -zz-) Gl 3,634,3 (im Abschn. De ferramentis).
 
kellâri
 1) Vorratsraum, Aufbewahrungsort (für Speisen und Getränke):
 a) allgem: kellara prumptuaria cellaria Gl 1,233,9 (Ra, funthi hardii K). chellari prumptuaria ebda. chellara promtuaria [eorum plena, eructantia ex hoc in illud, Ps. 143,13] 523,41, z. gl. St. Gl L 797
 b) spez.: Weinlager, Weinkeller: chellari [ex calcatorio iussit puerum descendere] apothecam [clausit, Greg., Dial. 1,9 p. 185] Gl 2,251,68, z. gl. St. kelliro 261,44 (Schulte, Gregor S. 106,20 erwägt wegen der
 2) Laderaum (auf einem Schiff): chellara (1 Hs. darüber noch chamarli) [quercus de Basan dolaverunt in remos tuos et transtra tua fecerunt tibi ex ebore Indico et] praetoriola [de insulis Italiae, Ez. 27,6] Gl
 3) Glossenwort: chellari [item s vel x antecedentibus us masculina et quartae declinationis sunt; ut risus ... item] penus [, et specus tam masculina quam feminina, et neutra, Alc., Gr. p. 866] Gl 2,7,31. chellare penus